سرمه اندیشه

رمزگشایی از شب قدر تنها با استفاده از آن آیات الهی و تفسیری برخاسته از کلام معصومین (علیهم‌ السلام) امکان دارد؛ که به آن می ‌پردازیم.
نزول دفعی قرآن مجید
در اولین آیه از سوره قدر می ‌خوانیم: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فىِ لَیْلَةِ الْقَدْر[قدر/1] همانا ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.» این آیه بیانگر فرو فرستادن کل قرآن در این شب بزرگ و نورانی، بر قلب و جان پیامبر(صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله) است.
موضوعی که در آیاتی دیگر نیز بیان شده، مثلاً در سوره دخان آمده است: «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فىِ لَیْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ[دخان/3] ما قرآن را در شب مبارك نازل كردیم.» با توجه به این آیات، نزول قرآن در ماه رمضان، که به طور مکرر در دعاهای این ماه هم آمده را باید تفسیر به نزول این کلام آسمانی در شب قدر کرد. شبی که با قرآن پیوند می ‌خوریم؛ به زیر سایه قرآن رفته تا تعهد دهیم که طبق آن عمل کنیم.
برتر از هزار ماه
خداوند بعد از آنکه درک این شب را مسئله‌ ای خاص عنوان کرده، فرموده: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ اَلْفِ شَهْرٍ[قدر/3] شب قدر، از هزار ماه بهتر است.» شبی که نه تنها بر تمام شب‌ ها برتری دارد؛ بلکه برتری آن از هزار ماه است. هزار ماهی که بیش از عمر یک انسان هشتاد ساله است.
حُمران، معنای این آیه را از امام باقر (علیه ‌السلام) پرسید و حضرت پاسخ دادند: «الْعَمَلُ‏ الصَّالِحُ‏ فِیهَا مِنَ‏ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ أَنْوَاعِ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْر؛ عمل صالح در این شب، از نماز و زکات و دیگر کارهای نیک، برتر از عمل در هزار ماهی است که در آنها شب قدر وجود نداشته باشد.» (الکافی،ج4،ص158)
شب قدر خبری از وسوسه ‌های شیطانی نیست و اگر انسانی وسوسه شده و یا به گناه می ‌افتد بر اثر نفس سیاه و تاریک خودش است؛ چرا که در این شب خداوند شیطان را در بند کرده و از ناحیه او ضرری به انسان نمی ‌‌رسد. همچنانکه پیامبر اکرم‏(صلی ‌الله ‏علیه ‏و ‏آله) می ‌فرمایند: همانا شیطان در این شب تا هنگام طلوع سپیده خارج نمی ‌شود و در این شب نمی ‌تواند با دیوانگی و مرض و دیگر اقسام فساد مانع انسان ها شود
شب برنامه ریزی و خواستن
شب قدر، یعنی شب اندازه‌ گیری و برنامه ریزی. در این شب، دعاها و درخواست ‌ها مستجاب است. بندگان از خدای خود می‌ خواهند و او اجابت کرده و در تقدیرات یک ساله آنها می ‌نویسد. نزول قرآن در این شب و ثواب بی‌ نظیر قرائت قرآن در ماه رمضان و دعاهای پرشماری که با آنها در این ماه اُنس گرفتیم؛ به ما یادآور می‌ سازد که چه تقدیری را از خدا طلب کنیم.
در آیه‌ ای دیگر، از این شب، اینگونه یاد شده است: «فیها یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكیمٍ[دخان/4] در آن شب، هر كارى بر اساس حكمت الهى تبیین می ‌شود.» امام باقر در تفسیر این آیه نیز فرمودند: «یُقَدِّرُ فِی لَیْلَةِ‌ الْقَدْرِ کُلُّ شَیْءٍ یَکُونُ فِی تِلْکَ السَّنَةِ اِلَی مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَیْرٍ وَشَرٍّ وَطَاعَةٍ وَمَعْصِیَةٍ وَمَوْلُودٍ وَاَجَلٍ اَوْ رِزْقٍ فَمَا قُدِّرَ فِی تِلْکَ السَّنَةِ وَقُضِیَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَلِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِیهِ الْمَشِیئَةُ؛ در شب قدر هر چه در سال آینده تا شب قدر دیگر از خوبی و بدی و اطاعت و عصیان و زایش و مرگ و رزق اتفاق می ‌افتد، مقدر می ‌شود و هر آنچه در آن سال مقدر و حکم شود،‌ حتمی است و خدای عزّوجلّ در آن اختیار دارد.» (الکافی،ج4،ص197)
پس این شب با توجه به نام آن و با توجه به این آیات و احادیث باید جایگاهی ویژه برای دعا کردن و خواستن از خداوند منان داشته باشد. انسان می‌تواند در این شب عاقبت به خیری ، عمر با عزت، فرزند صالح، زیارت کربلا و… را از خداوند بخواهد و بگیرد.
البته باید توجه داشت که دعا تنها مخصوص این شب نیست و یکی از تقدیرات و سنت ‌های همیشگی الهی برای بندگانش برآورده کردن دعاها و خواسته‌ های آنها بر اساس حکمت خویش است. پس همیشه می ‌توان دعا کرد و از خدا خواست و خدا نیز اجابت کننده دعاهای ماست.
ابتدای یک سال
نقطه عطف طبیعت، عید نوروز است و نقطه عطف تقدیرات بندگان از شب قدر شروع می ‌شود. شبی که نقطه آغازین اتفاقات و تقدیرات یکساله بندگان بوده و درباره آن امام صادق (علیه‌ السلام) فرمودند: «رَأْسُ‏ السَّنَةِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ یُكْتَبُ فِیهَا مَا یَكُونُ مِنَ السَّنَةِ إِلَى السَّنَة؛ ابتدای سال شب قدر است که در آن آنچه در یک سال است نوشته می ‌شود.» (التهذیب،ج4،ص332)
این شب را باید یک آغاز دانست؛ آغازی که با بخشش الهی توأم شده و نامه اعمالی سفید به بندگان اختصاص می‌ یابد. این شب را باید پایانی برای بدی‌ها قرار داد و آغازی برای خوبی ‌ها. شبی که باید اینگونه تغییرات مهم و اساسی را از خدا طلب کرد و نیروی انجام آن و عزم بر این تصمیم ‌ها را نیز از قدرت الهی دریافت داشت.
نقطه عطف طبیعت، عید نوروز است و نقطه عطف تقدیرات بندگان از شب قدر شروع می ‌شود. شبی که نقطه آغازین اتفاقات و تقدیرات یکساله بندگان بوده و درباره آن امام صادق (علیه‌ السلام) فرمودند: «رَأْسُ‏ السَّنَةِ لَیْلَةُ الْقَدْرِ یُكْتَبُ فِیهَا مَا یَكُونُ مِنَ السَّنَةِ إِلَى السَّنَة؛ ابتدای سال شب قدر است که در آن آنچه در یک سال است نوشته می ‌شود.» (التهذیب،ج4،ص332)

شب سلام و سلامتی
شب قدر خبری از وسوسه ‌های شیطانی نیست و اگر انسانی وسوسه شده و یا به گناه می ‌افتد بر اثر نفس سیاه و تاریک خودش است؛ چرا که در این شب خداوند شیطان را در بند کرده و از ناحیه او ضرری به انسان نمی ‌‌رسد. همچنانکه پیامبر اکرم‏(صلی ‌الله ‏علیه ‏و ‏آله) می ‌فرمایند: «اِنَّ الشَّیْطَانَ لَا یخْرُجُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ حَتَّی یُضِیءَ فَجْرُهَا وَ لَا یَسْتَطِیعُ فِیهَا عَلَی اَحَدٍ بِخَبَلٍ اَوْ دَاءٍ اَوْ ضَرْبٍ مِنْ ضَرُوبِ الْفَسَادِ؛ همانا شیطان در این شب تا هنگام طلوع سپیده خارج نمی ‌شود و در این شب نمی ‌تواند با دیوانگی و مرض و دیگر اقسام فساد مانع انسان ها شود.» (تفسیر نورالثقلین،ج5،ص615)
این روایت در اصل تفسیری از این آیه شریفه است که خداوند فرموده:«سَلَامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ[قدر/5] سلامتى و سلام است آن شب تا طلوع فجر.»
شب پیوند با ولی عصر
در شب قدر، ملائکه بر ولی عصر نازل شده و به او می ‌پیوندند. پیوندی که امام باقر(‏علیه ‏السلام) درباره آن فرمودند: «إِنَّهُ لَیَنْزِلُ فِی‏ لَیْلَةِ الْقَدْرِ إِلَى‏ وَلِیِ‏ الْأَمْرِ تَفْسِیرُ الْأُمُورِ سَنَةً سَنَةً یُؤْمَرُ فِیهَا فِی أَمْرِ نَفْسِهِ بِكَذَا وَ كَذَا وَ فِی أَمْرِ النَّاسِ بِكَذَا وَ كَذَا؛ در شب قدر تفسیر امور سال به سال بر ولیّ امر نازل می ‌شود و در آن ولی امر، مأمور می‌ شود که در کار مربوط به خودش چنین و چنان و در کارهای مربوط به دیگران چنین و چنان کند.» (الکافی،ج1،ص248)
مطمئناً دعای امام زمان (عجل ‌الله ‌تعالی‌ فرجه) دعای مستجاب است. اگر شخصی در خلوت خویش با حضرت پیوند برقرار کرده و با او به گفتگو بنشیند و خواسته ‌هایش را بگوید؛ حضرت نیز حوائج او را از خداوند می ‌گیرد. در این شب باید به یاد امام زمان بود که طلوع فجر حقیقی است.

عباد جمع «عبد» به معنی بندگان است و «رحمان » کلمه ای است مبارک که در قرآن کریم مکررا ذکر شده است. 113 مرتبه در بسم الله آغاز سوره ها آمده و 56 بار در آیات داخل سوره های قرآن مجید که پنج مورد آن در سوره فرقان است. انتخاب لفظ رحمان بجای الله و اضافه لفظ عباد به آن، ممکن است به این دلیل باشد که سخن از بندگانی است که مشمول رحمت واسعه الهی قرار گرفته اند، به سوی کانون رحمت سیر می کنند، رحمت فراگیر الهی در دنیا و رحمت خاص الهی در آخرت، آنان را فرا گرفته و خداوند عالیترین درجات و مقامات را به آنان خواهد داد; چنانکه در پایان این آیات کریمه می خوانیم: اولئک یجزون الغرفة بما صبروا و یلقون فیها تحیة و سلاما; «غرفه بهشتی به آنان جزا داده خواهد شد بخاطر آن صبر و پایمردی که نمودند و در آنجا تحیت و سلام نثار آنان خواهد گردید.»
خداوند متعال در سوره فرقان‏ (سوره 25، آیات 63 75) ویژگى ‏هاى بندگان ممتاز خود (عباد الرحمن) را - كه دوازده خصلت است بر شمرده، و در آخر مى‏فرماید: اگر بندگان خدا داراى این ویژگى‏ها باشند، قطعاً هدایت یافته و به پاداش عظیم الهى خواهند رسید.
چنانچه می دانیم همه انسانها بندگان خدایند. اکنون با لحاظ این مطلب، پرسشی پیش می آید که چگونه از یک سو همه انسانها، بلکه تمامی موجودات بندگان خدا هستند و از دیگر سو، به مقتضای آیات محل بحث، بندگان خدا واجد نشانه های خاص و مزایا و مشخصات ویژه ای می باشند؟
در پاسخ به این پرسش می گوییم: عبودیت به معنی تذلل به دو گونه است: 1- قهری و طبیعی 2- ارادی و اختیاری
اصطلاح عبد به این معناست که همه موجودات بطور قهری متواضعند; ولی نوع دیگری از عبودیت و فرمانبرداری اضطراری نیست; بلکه اختیاری و ارادی است و ویژه گروه و جمعیت مخصوصی است و آیات محل بحث، ناظر به حال آنان می باشد.
خداوند متعال در سوره فرقان‏ (سوره 25، آیات 63 75) ویژگى ‏هاى بندگان ممتاز خود (عباد الرحمن) را - كه دوازده خصلت است بر شمرده، و در آخر مى‏فرماید: اگر بندگان خدا داراى این ویژگى‏ها باشند، قطعاً هدایت یافته و به پاداش عظیم الهى خواهند رسید.

با استناد به حدیث امام صادق که در تفسیر سوره ی قدر، فاطمه زهرا عليها السلام را شب قدر، نامیده است، در شرح و تبیین آن و در خصوص مقایسه تطبیقی آیات سوره ی مبارکه قدر با حضرت فاطمه ی زهرا به نکاتی می توان اشاره کرد:

1- “انا انزلناه فی لیلة القدر": همچنان که شب قدر، ظرف زمانی نزول قرآن کریم است، حضرت فاطمه، ام الائمه و ام المومنین نیز ظرف امامان معصوم عليهم السلام است، زهراى مرضیه، علت وجود ائمه یازده‌گانه، اوصیاى رسول خدا می‌باشد و ذریه پیامبر تا قیامت از نسل حضرت فاطمه، هستند. بنابراین، همچنان که شب قدر، ظرف نزول “قرآن صامت” می باشد ، وجود حضرت زهرا(س) نیز ظرف نزول یازده “قرآن ناطق"و امامان معصوم، می باشد.

2- “و ما ادریک ما لیلة القدر": مجهولیت شب قدر بی شباهت به غربت و مظلومیت زهرای مرضیه نیست. علاوه بر ابعاد وجودی و درجات تقرب و سلوک الی الله، تاریخ دقیق ولادت، شهادت، طول عمر و بالاخص مزار ایشان برای ما مجهول می‌باشد. همان گونه كه عظمت شب قدر براي انسان ها پنهان است، قدر و منزلت فاطمه (س) نيز براي مردم ناشناخته مانده است.

3- “لیلة القدر خیر من الف شهر": خیر کثیر کوثر که ادامه ی نسل نبوت تا قیام قیامت از دامان مطهر اوست، با خیر و بركت شب قدر که به تنهائی از هزار ماه برتر است، مقایسه شده است.

4- “تنزل الملائکة والروح فیها": از نظر روایات اسلامی، مسلم است که فرشته وحی، جبرئیل امین بر حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام نازل می‌شد، و مصحف فاطمه نگارش یافت. همچنین، فعل مضارع «تنّزل» دلالت بر تكرار و بقاء «لیلةالقدر» تا قیامت دارد، همچنان که طبق حدیث ثقلین، امامت ائمه تا قیامت پابرجاست. و هرکس، نزول پیوسته فرشتگان و روح را در شب قدر، بپذیرد، ناگزیر باید ولی امر و وجود انسان کامل را هم بپذیرد. از اینرو، در منابع حدیثی شیعه، نقل شده است که: فرشتگان و روح القدس، در شب قدر، بر امام عصر (عج) نازل می‌شوند و آنچه را از مقدرات سالانه نوشته شده است، به ایشان، تقدیم می‌دارند.بنابراین همچنان که شب قدر تا قیامت باقی است. ولایت انسان کامل، نیز تا قیامت استمرار دارد. و کسی شب قدر را درک خواهد کرد که به معرفت انسان کامل و امام عصر، ایمان داشته باشد.

5- ” من کل امر": همچنان که در شب قدر تمام امور و حوادث سال شخص، مقدر می‌شود، در کتاب منسوب به حضرت به نام مصحف فاطمه عليهاالسلام نیز تمام اخبار، حوادث و پیشامدهای خاندان امامت و مسلمین از گذشته و آینده، مشخص است و مقدر شده است.

6- “سلام” : همچنان که شب قدر، سراسر سلام، آرامش و امنیت است، حضرت فاطمه،ام المومنین، نیز تمام وجودش، مظهر لطف و رحمت الهی است. او حوراء انسیه‌ای است که همه خیر و برکت و نور و جمال دنیا و آخرت را با هم داراست.

7- “سلام هی حتی مطلع الفجر": همچنان که انتهای شب قدر، طلوع فجر و صبح صادق است، انتهای امامت از دامان پاک حضرت فاطمه عليهاالسلام نیز، صبح ولایت است که یوسف زهرا، فرزند طور والعادیات، فرزند یس والذاریات، مهدی موعود (ارواحنا لتراب مقدمه الفداه) ظهور کرده و شب تاریک ظلمتکده جهان را به صبح هدایت و رستگاری دلالت خواهد نمود. مطلع الفجر اسلام، مهدی موعود(عج) است.

بنابراین، طبق روایت امام صادق در تفسیر فرات کوفی،"لیلۀ القدر"، یعنی انسان کامل که از حضرت فاطمه، آغاز میشود و به “مطلع فجر” یعنی امام عصر و ظهور قائم، ختم میشود. از اینرو، امام سجاد علیه السلام فرموده ‌اند: ای شیعیان و پیروان امامت، با سوره «انا انزلناه فی لیلة القدر» با مخالفین امامت، اتمام حجت كنید تا كامیاب و پیروز شوید، به خدا كه آن سوره (سوره قدر)، پس از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله، حجت خدای تبارك و تعالی است.

مخفى بودن شب قدر در ميان شب‏هاى سال، يا در ميان شب‏هاى ماه مبارك رمضان، شاید به این دلیل باشد كه مردم به همه اين شب‏ها، اهميت دهند؛ همان گونه كه خداوند رضاى خود را در ميان انواع عبادات، پنهان كرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و غضب و خشم الهی را در ميان معاصى پنهان كرده تا از همه گناهان بپرهيزند، دوستانش و محبوبان درگاه الهی را در ميان مردم مخفى كرده تا انسان ها، همه را احترام كنند، اجابت را در ميان دعاها پنهان كرده تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در ميان اسمائش مخفى ساخته تا همه اسما الهی، را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال، انسان آماده و مهیا برای اخرت خویش، باشد و اين فلسفه مناسبى، به نظر می‏رسد. [10]

توجه به آيات قرآن و روايات فراوان شب قدر داراي قدر و منزلت فراواني بوده و نقش تعيين کننده­اي در سرنوشت انسان­ها دارد و دانستيم که اين شب به ضرورت وجود نظم و تقدير بايد همه ساله وجود داشته باشد؛ بنابراين نصّ قرآن و مفاد روايات فراواني شب قدر را ظرف زماني تقدير امور معرفي نموده­اند و چون اثبات شد که شب قدر همه ساله وجود دارد و همه ساله فرشتگان فرود مي­آيند ضرورت وجود نزول­گاه فرشتگان و ضرورت وجود مجراي امور و کسي که مقدّرات الهي را امضاء نمايد مطرح مي­شود و با تفسير درست حديث ثقلين و لزوم همراهي شب قدر (ظرف زماني) و اجرا کننده (امام زمان)، و اين­که تنها امام، انسان کامل و ظرف کلمات نوراني قرآن است، ضرورت وجود حجت الهي و واسطه فيض در جريان نزول فرشتگان و تقدير امور اثبات گرديد. نتايج مترتب بر يافته­هاي فوق در شناخت امامت و امام زمان هر عصري به خصوص عصر غيبت حائز اهميت است؛ با آگاهي از آن چه در اين مقاله بدان پرداختيم اقرار خواهيم نمود که بي­شناخت امام زمان(عج) هيچ شناختي معنا ندارد و چيزي جز جاهليت نيست و بي­مدد امام زمان حرکت در مسير روشن هدايت امکان­پذير نيست؛ بنابراين بايد در شب قدر بهترين تقدير که همان ظهور نجات بخش است را از خداوند درخواست نماييم؛ زيرا اوست که تنها بهانه براي شب قدر است. و تنها اوست که بايد نقطه کانوني توجّهات در شب قدر باشد؛ زيرا اگر شفاعت و وساطت آن بزرگوار نباشد گناهان بخشوده نمي­گردد و سرنوشت آينده انسان به رستگاري و سعادت رقم نمي­خورد.