سرمه اندیشه

خداوند در قرآن کریم ماهیت شرح صدر را بیان کرده و درباره اصل آن توضیح داده آنجا که می فرماید: «أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ فَهُوَ عَلَی نُورٍ مِن رَبِّهِ»؛ کسی را که خداوند سینه اش را برای اسلام گشوده است، پس او بر نوری از سوی پروردگارش است.(3)
نقل است که ابن عباس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد تفسیر این آیه پرسید و گفت: چگونه انسان شرح صدر پیدا مى کند؟ پیامبر فرمود: «اذا دخل النور فى القلب انشرح و انفتح» یعنی هنگامى که نور به قلب انسان داخل شد، گسترده و باز مى گردد! عرض کرد: اى رسول خدا! نشانه آن چیست؟ فرمود: «الانابة الى دار الخلود، و التجافى عن دار الغرور، و الاستعداد للموت قبل نزوله»؛ نشانه آن توجه به سراى جاوید و جدا شدن از سراى غرور و آماده گشتن براى استقبال از مرگ پیش از نزول آن است.(4)
از این روی باید گفت شرح صدر به نوری الهی تحقق می یابد که بر دلی می تابد و آن را چنان نورانی و فراخ می گرداند که آستانه صبر و تحمل شخص را نسبت به مسایل بالا می برد.
بر اساس آیه کریمه «فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاء كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ»(5) باید گفت كه در مقابل شرح صدر، ضيق صدر است و همان‌طور كه انشراح صدر مقدّمه هدايت است، ضيق صدر هم مقدمه ضلالت و گمراهي می شود. بنابراين در جبهه مقابل شرح صدر، ضيق و قساوت قلب قرار دارد.

و اما عوامل گوناگونی برای شرح صدر وجود دارد:
یکی از مهم ترین اموری که باعث افزایش سعه صدر انسان می شود، علم و معرفت است؛ در حقیقت مظروفی است که وقتی در ظرف جان آدمی ریخته می شود موجب فراخی و گشادگی آن می گردد، بر همین اساس امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید: «کُلُّ وِعَاءٍ یَضِیقُ بِمَا جُعِلَ فِیهِ إِلاَّ وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ یَتَّسِعُ»؛ هر ظرفی با آمدن مظروف جای او تنگ می‌شود، مگر ظرف دانش که اگر دانش بیاید ظرفیّت آن ظرف بیشتر می‌شود.(6)
یکی دیگر از عوامل شرح صدر، حفظ طهارت و پاکی در تمامی مراتب شئون انسانی است. خصوصا طهارت قوای ظاهری انسان، همانند وضو و دوری از نجاسات، شأنی عظیم در این باره دارند.
عامل دیگر برای شرح صدر مطالعه سیره انبیاء و ائمه اطهار و اولیای الهی و تفکر در مجاهدات و ریاضات ایشان است.
تلاوت قرآن کریم و تأمل و تفکر در آیات نیز عامل دیگری برای نیل بدین مقصود است.
همچنین توسل به آستان قدسی اهل بیت (علیهم السلام) و تهجد نیز از دیگر عوامل دست یابی به سعه صدر است.

(3) زمر/ 22.
(4) تفسیر «قرطبى»، ج 8، صفحه 5691.
(5) انعام/ 125.
(6) اصول کافي، ج 3، ص 172.