سرمه اندیشه

پژوهش در دنیای امروز دانایی یکی از محورها و شاخص های اصلی پیشرفت و تعالی هر جامعه محسوب می شود. سنجش سطح دانایی به میزان تولید و مصرف اطلاعات و گسترش دانایی به دسترسی سریع و آسان به منابع علمی موثق وابسته است. دانسته های ما یا از طریق مطالعه منابع اطلاعاتی موجود حاصل می شود یا براساس پژوهش هایی که خود انجام می دهیم به دست می آید. اگر این دانسته ها بر اساس نتایج پژوهش های قبلی باشد در واقع به مصرف اطلاعات پرداخته ایم و اگر مبتنی بر مشاهدات و تحلیل های جاری باشد تلاش ما به تولید اطلاعات منجر شده است. بنابراین، منبع اصلی تولید اطلاعات و دانش جدید در واقع حاصل فعالیت های پژوهشی است که انجام می گیرد. پژوهش در هر موضوع، به هر شکلی و در هر سطحی که انجام شود تلاشی منسجم و نظام مند در جهت توسعه دانش موجود درباره موضوع هایی است که با آن ها سر و کار داریم. پژوهش کوششی است برای یافتن بهترین راه حل های ممکن در جهت حل مشکلات موجود در عرصه های مختلف زندگی. هم چنین، پژوهش فعالیتی منسجم برای رسیدن به شناختی روشن تر از مفاهیم پیرامون ماست. در مجموع پژوهش راهی برای گسترش مرزهای دانش و گشودن افقهای تازه برای آیندگان است. شخصی که به شیوه های گوناگون به انجام پژوهش می پردازد پژوهشگر(محقق) نامیده می شود. پژوهشگر فردی است که با استفاده از روش های علمی در صدد رسیدن به شناختی تازه از مسائل و مفاهیم مختلف است. او با استفاده از ابزارهای گوناگون به مشاهده دقیق تر و عمیق تر پدیده های اطراف خود می پردازد. پژوهشگر با نگاهی نقادانه و موشکافانه به پیرامون خود می نگرد و برای رفع مشکلات جامعه و ارائه بهترین راهکارهای عملی اطلاعات موثقی را در اختیار متولیان امور قرار می دهد.

حد ترخص

آیا جواز قصر، منوط به رسیدن به حدّ مخصوصی است که حکم قصر از آن جا، آغاز و هنگام بازگشت در همان جا نیز تمام می‌شود و مسافر، از آن پس، مأمور به نماز تمام باشند، یا کسی که قصد سفر دارد، به استناد همین تصمیم، می‌تواند نماز قصر بخواند؟ از عطا و سلیمان بن موسی حکایت شده است: کسی قصد سفر دارد، آیا می‌تواند قبل از خروج از شهر نماز قصر بخواند؟ طا گفته است: مسافر هنگامی که از دیوار خانه اش گذشت، نمازش قصر می‌شود.
ابن منذر از حارث بن ابی ربیعه حکایت کرده است که: در آستانه سفر در حضور اسود بن یزید و تعدادی از اصحاب ابن مسعود، در منزل خویش نماز را قصر خواند.
فساد این قول واضح است و چنان که امام نووی نوشته، با اسم سفر سازگار نیست؛ چون کسی که در خانه خود نشسته و هنوز حرکتش را آغاز نکرده یا آغاز کرده و هنوز از شهر خارج نشده، مصداق نام مسافر نیست.
در مقابل این گروه‌اندک، همه فقهای مذاهب برای جواز قصر حدّی قائل شد‌ه‌اند که خود بر چهار گروه‌اند:
۱. از مجاهد نقل شده: مسافر در صورتی که روز حرکت کند، تا شب نمی‌تواند نماز قصر بخواند و در صورتی که شب حرکت کند، تا روز باید نماز تمام بخواند.
این قول نیز صحیح نیست؛ چون طبق احادیث صحیح فراوانی، پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم) وقتی از مدینه خارج شد، در ذوالحلیفه، نماز قصر خواند.
۲. برخی از فقهای زیدی که گفته‌اند: باید یک میل از شهر خود دور شود.
۳. قول سایر فقهای اهل سنت که معتقدند: مسافر وقتی از شهر خارج شود، می‌تواند یا باید نماز را قصر بخواند و لازم نیست که از شهر دور شود.
از قاضی ابوالطیب نقل شده: مسافر وقتی از شهر خارج شد، می‌تواند نماز را قصر بخواند، اگرچه پشتش به دیوار شهر چسبیده باشد.
این قول از شافعی، اوزاعی، اسحق، مالک، ابوحنیفه و احمد قل شده است. از جمله کسانی که به این قول تصریح کرده‌اند، می‌توان نووی در مجموع و روضه [ مقدسی در شرح کبیر، [پپقدوری در الکتاب، [۲۳۶]غنیمی در لباب، عبدالجلیل مرغنیانی در هدایه، [۲۳۸]سمرقندی در تحفه، ابن عبدالبر در کافی، رافی در ذخیره، [و غریانی در مدونه پپپ را نام برد.
گفتنی است که در چگونگی خروج از شهر در حالات و اشکال مختلف بلاد، در کتب مفصل فقهی، فروع و تفاصیل فراوانی نگاشته شده است.
۴. قول فقهای امامیه که معتقدند: تا دیوارهای شهر از نظر و اذان شهر از شنوایی مسافر مخفی نشود، حق ندارد نماز را قصر بخواند.

مام رضا (ع) در حدیثی به ارائۀ دلایلی دربارۀ چرایی واجب شدن روزه بر انسان می‌پردازد.
ماه رمضان ماهی است که خداوند دربارۀ آن در قرآن کریم فرمود: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ، ای کسانی که ایمان آوردید! روزه بر شما نوشته و مقرر شده همانگونه که بر کسانی که پیش از شما بودند مقرر د تا شاید با تقوا شوید».
در همین راستا، یکی از سؤالاتی که ممکن است برای بسیاری از انسان‌ها مطرح باشد این است که علت وجوب روزه بر انسان‌ها چیست؟ برای دریافت پاسخ این سؤال، به روایتی از امام رضا (ع) در این باره اشاره می‌کنیم:
امام رضا (ع) در پاسخ به پرسش فضل بن شاذان نیشابوری در خصوص فلسفه روزه هنگامی که فضل بن شاذان به امام رضا (ع) عرض کرد چرا فرمان به روزه داده شده و در اسلام واجب شد؟ فرمود:
برای اینکه گرسنگی و تشنگی را بشناسند و به فقر و ناداری (خود) در آخرت پی ببرند و برای اینکه روزه‌دار (به درگاه الهی) خاشع، فروتن و خوار شود و نیازمندی نشان دهد، پاداش برد، حسابگر بار آید، در برابر سختی‌ها که از گرسنگی و تشنگی به او می‌رسد صابر باشد تا مستحق ثواب شود. علاوه بر این، در روزه چیزهای دیگری هست از قبیل شکستن شهوت‌ها، کنترل هوای نفس، پیشگیری از طغیان آن و اینکه در دنیا موجب پند و عبرت آنان شود و مایۀ ریاضت و سخت‌کوشی و تمرینی برای آماده کردن آنان بر انجام تکالیف باشد، دلیل و راهنمای آنان بر سختی و شدت جهان دیگر شود و در پرتو روزه شدت فشار و سختی گرسنگی و تشنگی را بر فقیران و بینوایان در دنیا احساس و درک کنند و بشناسند و آنچه را خداوند در اموالشان برای مساکین و تهی دستان واجب کرده ادا کنند.

امن یجیب
در آیتی از قرآن می خوانیم:
قُلْ مَا یعْبَأُ بِكُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یكُونُ لِزَامًا(الفرقان/77)
بگو: «پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد؛ شما (آیات خدا و پیامبران را) تکذیب کردید، و (این عمل) دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد!»
بر مبنای این آیه شریفه، اگر بندگان دست دعا به آستان حضرت دوست، بلند نکنند، و جانشان را با نسیم روح نواز یاد پروردگار، از کدورت گناه نسترند، خدای عالم نیز به آنها وقعی نخواهد نهاد. با تقدیم این مقدمه می گوییم:
در طول تاریخ تفسیر و قرآن پژوهی، برخی از آیات قرآن كریم به سبب ویژگی خاصی كه داشتند، شهرت بیشتری یافته و مورد توجه قرار گرفته‌اند این آیات را آیات نامدار می‌نامند. در این مقاله با نام، مشخصات و نكات مهم یكی از این آیات آشنا می‌شویم.
آیه‌ی 62نمل را آیه‌ی «أمّن‌ یجیب» می‌گویند. این آیه با همین عبارت آغاز می شود و به دلیل توجه ویژه‌ی مسلمانان هنگام گرفتاری‌ها و مشكلات، به آن معروف شده است. خداوند متعال در این آیه توجه می‌دهد كه هرگاه بندگان مضطرّش او را بخوانند غم‌و‌اندوه و هر نوع مشكلی را از آنان برطرف می‌سازد:
«أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَكْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُكُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ أَإِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلیلاً ما تَذَكَّرُونَ»
«یا كسى كه دعاى مضطرّ را اجابت مى‏كند و گرفتارى را برطرف مى‏سازد، و شما را خلفاى زمین قرار مى‏دهد آیا معبودى با خداست؟! كمتر متذكّر مى‏شوید!».
در دو روایت از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مضطر در این آیه، بر امام زمان(عج) هنگام ظهور تطبیق داده شده است: «نزد مقام ابراهیم دو ركعت نماز می گزارد و به درگاه الهی دعا می‌كند؛ آنگاه خداوند دعایش را مستجاب، مشكلات حضرت را برطرف، و او را در زمین خلیفه میكند؛ سپس جبرئیل و 313 نفر با وی بیعت می كنند»
استجابت دعا
از وجود روایتی در‌باره‌ی تأثیر قرائت چند یا چندین بار این آیه در رفع بلاها و رسیدن به نیازمندی‌ها، آگاهی نداریم؛ اما می‌دانیم كه از همان قرن‌های نخستین اسلامی، مسلمانان با توجه به این آیه و قرائت آن، در ناراحتی‌ها، بیماری‌ها و درماندگی‌ها ،به خداوند روی آورده، برای رفع نیازهایشان او را می‌خوانده و گاه، یكدیگر را به دعا كردن در درگاه الهی دعوت می‌كرده‌اند.1 از این رو، آن چه در عرف رایج است كه قرائت این آیه را به منزله‌ی ختم قرار می‌دهند (مانند ختم برخی دعاها) از باب فال نیك‌گرفتن است كه احتمالاً با توجه به جمله‌ی معروف:
«خذ القرآن ما شئت لما شئت»
«به هر آیه‌ای از قرآن كه می‌خواهی برای رسیدن به خواسته‌ات تمسك كن» بوده است.
بنابراین، قرائت آیه از باب درخواست و دعا نیست؛ بلكه تعریض به خداوند است كه بنده، حال مضطر خود را به او عرضه می‌كند و وعده‌ی پروردگار به گشایش مشكل و استجابت دعا را به یاد می‌آورددر دو روایت از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مضطر در این آیه، بر امام زمان(عج) هنگام ظهور تطبیق داده شده است:
«نزد مقام ابراهیم دو ركعت نماز می گزارد و به درگاه الهی دعا می‌كند؛ آنگاه خداوند دعایش را مستجاب، مشكلات حضرت را برطرف، و او را در زمین خلیفه میكند؛ سپس جبرئیل و 313 نفر با وی بیعت می كنند».

نتیجه:
آنچه حایز اهمیت است نفس ارتباط با خدا و دعاست و یقین به استجابت آن از طرف بی نیاز بنده نواز، هر آیتی از خدا نوری است که زنگار پلیدی ها را از سیمای جان آدمی می زداید، پس بر شما باد تمسک به آیات نور در بی کرانگی دعا.

چرا قبله مسلمانان از بیت ‏المقدس به كعبه تغییر یافت؟
آیه صد و پانزده سوره بقره در پاسخ به شبهه یهود یك حقیقت مهم را بیان مى‏دارد كه خداوند مكان و محّل خاصى ندارد بلكه مشرق و مغرب از آن اوست و به هر سو كه رو كنید، خدا آنجاست.

وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَسِعٌ عَلیمٌ
مشرق و مغرب از آن خداست، پس به هرطرف رو كنید، آنجا روى خداست. همانا خداوند گشایشگر داناست.

بعد از آنكه به دستور خداوند قبله مسلمانان، از بیت‏ المقدس به مكّه، تغییر یافت، یهود شبهه ه‏اىی را مطرح كردند كه در برنامه‏ هاى قبل گفتیم و آن این بود كه اگر قبله اول درست بود چرا آن را تغییر دادید و اگر درست نبود پس اعمالِ قبلى شما چه می شود؟

این آیه در پاسخ این شبهه یك حقیقت مهم را بیان مى‏ دارد كه خداوند مكان و محّل خاصى ندارد بلكه مشرق و مغرب از آن اوست و به هر سو كه رو كنید، خدا آنجاست.

اگر كعبه و یا بیت‏ المقدس، به عنوان قبله قرار داده شده، از آن جهت است كه نماز و عباداتِ جمعى باید جهتى داشته باشد كه سبب وحدت و هماهنگى مسلمانان گردد و همواره توجه آنان را به خود جلب كند.

تا وقتى كه یهود از بیت‏ المقدس به عنوان قبله خود، علیه مسلمانان سوءاستفاده نمى‏ كردند مسلمانان نیز به آن سوى نماز مى‏ خواندند اما وقتى این قبله، مایه تضعیف و تحقیر مسلمانان گردید، خداوند كعبه را كه یادگار ابراهیم بود قبله مسلمانان قرار داد.