سرمه اندیشه

‌نیازسنجی پژوهشی حوزه؛ فعالیت‌ها و برنامه‌ها
بدون تردید امروزه جوامع توسعه‌یافته از رهگذر توجه جدی به امر پژوهش بر اساس نیازها، توانسته‌اند موفقیت‌های قابل توجهی کسب نمایند که این امر، الگوی کشورهای در حال توسعه در فرآیند پیشرفت و فن‌آوری به‌حساب می‌آید. شاید با دیدن و یا شنیدن عبارت «نیازسنجی پژوهش» این سؤال به ذهن مخاطب خطور کند که نیازسنجی براساس چه معیارهایی صورت می‌پذیرد و در فرآیند پژوهش چه تأثیری دارد؟ ‌

حجةالاسلام مازنی، مسئول اداره نیازسنجی پژوهشی معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه در گفت‌وگو با خبرنگار مرکز خبر حوزه، فعالیت‌های این اداره را تشریح کرد.

فرآیند نیاز‌سنجی پژوهش

نیازسنجی پژوهشی که فرآیندی دشوار می‌باشد، با اولویت‌بندی نیازها آغاز و نهایتاً با تدارک مبنایی برای تخصیص منابع در دسترس، به عناوین پژوهشی ختم می‌شود؛ البته این امر بدون همکاری جدی و مشارکت مسئولانه کلیه سیاست‌گذاران، مدیران، مجریان، برنامه‌ریزان و طراحان در کلیه مراحل به سرانجام نمی‌رسد، چرا که نیازسنجی یک مکانیزم مشارکتی است و بایستی عوامل یادشده، درعرصه سیاست‌گذاری، اجرا شوند و مدیریت طرح‌های نیازسنجی جدی باشند.

سابقه هزارساله حوزه
سابقه حوزه، سابقه‌ای دیرینه و بیش از هزار سال است که این به خودی خود یک پشتوانه قوی است. در مقابل، تشکیلات نوین حوزه، ساختار جوانی است که مدیریت اجرایی آن، تقریباً بعد از انقلاب اسلامی صورت گرفته است؛ لذا این امر نیازمند تلاشی مضاعف بوده و باید امر پژوهش را با توجه به تجربه و سابقه خود ارتقا دهیم.

نیازسنجی پژوهش لازمه دست‌یابی به آرمان‌های رهبری

اگر ما بخواهیم به مقوله پژوهش توجه کرده و به پیشرفتی که مقام معظم رهبری تأکید داشتند، برسیم، باید به مقوله نیاز‌سنجی در کارها توجه کنیم.

نیاز‌سنجی پژوهشی نیز کار نوینی در دنیاست؛ به همین دلیل وقتی با پژوهش‌گران ارتباط برقرار می‌کنیم، می‌بینیم اصل مسئله نیاز‌سنجی برای آن‌ها تازگی دارد و به همین دلیل مسئولیت ما سنگین‌تر می‌شود.

پرهیز از پژوهش‌های غیرضروری
برای سال آینده به دنبال این برنامه هستیم که با فرهنگ‌سازی پژوهش در سطح نخبگان، پژوهش‌های غیرضروری را انجام ندهیم. گفتمان غالب در میان دانشجویان و پژوهش‌گران علوم دینی باید مقوله نیاز‌‌سنجی باشد؛ از این رو باید به گونه‌ای عمل کنیم که اگر یک اثر پژوهشی تولید شد، نگویند این پژوهش نه با نیازهای جامعه هم‌خوانی دارد و نه در اولویت بوده است.

نیازسنجی دانش‌های حوزوی
از نیمه دوم سال 86 با آغاز مأموریت نیاز‌سنجی پژوهش، به دستاوردهای خوبی دست یافتیم؛ یکی از مهم‌ترین کارهایی که انجام شد، نیازسنجی دانش‌های حوزوی بود؛ در سال 88 این کار با نیازسنجی دانش فقه آغاز گردید و امروزه 90درصد کارها در این رابطه انجام شده است. یکی از مهم‌ترین مراحل تحقق این امر، مرحله شاخص‌گذاری است که به کارگروه تخصصی متشکل از متخصصان دانش فقه و کارشناسان نیاز‌سنجی مربوط می‌شود. در این کارگروه با مطالعه شاخص‌ها می‌توانیم مطالب را به یک جمع‌بندی و نتیجه برسانیم؛ البته این کار تنها در زمینه فقه نیست و در مرحله بعدی، کار جدی را شروع کردیم؛ تا از ظرفیت‌ انجمن‌های علمی حوزه برای اجرایی‌کردن و ارتقای پروژه‌های نیاز‌سنجی بهره ببریم. هم‌چنین جلسه هم‌اندیشی با مسئولین انجمن‌های علمی حوزه با حضور معاون پژوهش حوزه داشتیم و کلید نیازسنجی پژوهشی دانش‌های حوزوی، از آن‌جا زده شد.

طرح‌های شانزده‌گانه نیازسنجی
‌درفاز دوم کار، طرح‌های یازده‌گانه به علاوه 5 طرح دیگر را شروع کردیم؛ یعنی می‌توان گفت مجموعاً 16طرح نیاز سنجی پژوهشی داریم که 11طرح‌نامه از آن‌ها به دست ما رسیده و 5 طرح آن‌تصویب و قرار‌داد آن هم منعقد گردیده است. در خصوص 5 طرح دیگر قصد داریم وقتی انجمن‌های مربوطه شکل گرفت از ظرفیت آن‌ها جهت اجرایی کردن طرح‌ها استفاده کنیم؛ علاوه بر این‌ها، نیاز‌سنجی پژوهشی اصول فقه که تا‌کنون انجمنی با این نام وجود نداشت را با استفاده از ظرفیت‌های اساتید مربوطه اجرایی کردیم.

جهت‌دهی دانش‌های دینی
یکی از کارهای در دست اجرا، طراحی الگوی استاندارد نیازسنجی پژوهشی است؛ ما به دنبال یک مدل بومی نیاز‌سنجی پژوهشی هستیم، که اگر عملی شود، بسیاری از مشکلات موجود در این زمینه حل خواهد شد. یکی دیگر از کارها، بحث جهت‌دهی به رشته‌های مختلف دانش‌های دینی است؛ به گونه‌ای که طرحی جهت تولید رشته‌های مختلف دانش‌های دینی در وضعیت موجود تدوین شده است، تا ببینیم وضعیت موجود چه بوده و برای رسیدن به نقطه مطلوب باید چه مسیری را بپیماییم. بعد از آن، فاز دوم طرح، برای تعیین جهت تولید، شروع خواهد شد.

تدوین نقشه جامع تولید دانش دینی
یکی دیگر از کارهای در دست اجرا که البته همه این‌ها در راستای اهداف میان‌مدت معاونت پژوهش است، بحث تدوین نقشه جامع تولید دانش دینی می‌باشد که اولین اولویت آن تعیین جهت تولید است. هم‌چنین نیازسنجی تکالیف پژوهشی طلاب سطح، از دیگر اقدامات در دست اجراست، که این کار با رویکرد الگو‌سازی صورت می‌گیرد. بنا داریم دو طرح‌نامه «نیاز‌سنجی تکالیف پژوهشی طلاب پایه‌های یک تا سه در دانش ادبیات عرب» و «نیاز‌سنجی تکالیف پژوهشی طلاب سطح در دانش فقه» را عملیاتی نماییم.

مهم‌ترین کار ما در این عرصه این است که محصول نیاز‌سنجی را در اختیار طلاب سطح 3 و 4 که در آستانه کار پایان‌نامه‌نویسی هستند قرار دهیم. از طرفی در صدد تهیه فرآیندی هستیم که با سایر پژوهش‌گران و حتی دستگاه‌های اجرایی تعامل بیشتری داشته باشیم؛ برای مثال در دانش فقه که با دو رویکرد موضوعی و تقاضا‌محور انجام شد، در موضوع فقه با اساتید دانش فقه تعامل داشتیم، اما در موضوع و رویکرد تقاضا‌محور با دستگاه‌هایی، از جمله وزارتخانه‌های امور خارجه، کشور و… تعامل‌هایی برقرار نمودیم؛ طبعاًبا تفاهم‌نامه‌هایی که با این وزارتخانه‌ها امضا می‌کنیم، می‌توانیم بخشی از نیازهای پژوهش‌گران را تأمین کنیم.

ارزیابی فعالیت‌ مراکز پژوهشی حوزوی
در ارزیابی و تحلیل نحوه فعالیت‌های مراکز پژوهشی حوزه‌، چند نمونه از این دستگاه‌های علمی-پژوهشی موجود در حوزه را مورد مطالعه قرار دادیم که آیا کارهای پژوهشی آن‌ها بر اساس نیازسنجی صورت می‌گیرد یا خیر؟ یا اصلاً نیازسنجی چه جایگاهی در انجام کار‌های پژوهشی آنان دارد؟ نکته بعدی انتشار راهنمای نیاز‌سنجی ویژه حوزه‌های علمیه است که این نیز کار نسبتاً خوبی بود که انجام شد. البته خود شکل‌گیری اداره نیاز‌سنجی مهم است؛ به طوری که وقتی در سال 86 ایده تشکیل این اداره مطرح شد، تنها در حد یک حرف بود، اما با هماهنگی مسئولان و کارشناسان این اداره در معاونت پژوهش حوزه شکل گرفت و در حال حاضر هم فعال است.

هم‌چنین اولویت‌های پژوهشی دستگاه‌های علمی-اجرایی در حوزه دین، در سال 86، به همت اداره نیاز‌سنجی به سرانجام رسید. بحث طرح شناسایی و جمع‌آوری مجموعه موارد پژوهشی با محوریت نیاز‌سنجی کار دیگری بود که در سال 87 انجام شد.

رویکردهای نیاز‌سنجی
در رابطه با نیاز‌سنجی پژوهشی، رویکردهای مختلفی داریم که مجری طرح باید متناسب با دانش مورد نظر، رویکرد خود را مشخص کند؛ در رابطه با دانش فقه به این نتیجه رسیدیم که با رویکرد دانشی یا موضوعی و تقاضا محور می‌توانیم کارها را انجام دهیم.

در رویکرد تقاضا‌محور از تمام دستگاه‌ها خواستیم که نیازهای فقهی خود را ارائه دهند که 90درصد کار‌ها در این زمینه انجام شد. یکی از مهم‌ترین اهداف ما این است که از طریق طلاب و فضلای حوزه که آماده دریافت پایان‌نامه سطح3 و 4 هستند و موضوعات خود را هم در یکی از دانش‌های حوزوی می‌نویسند، با ارتباط با دستگاه‌های نظام، اولویت‌های پژوهشی را تعیین کنیم.

استفاده از کارشناسان
حوزوی و دانشگاهی
اساتید حوزه، متخصصان بدنه حوزه محسوب می‌شوند و در بحث آسیب‌شناسی می‌توان به طلاب و فضلای حوزه مراجعه کرد. رویکرد‌های متفاوتی در حوزه وجود دارد که باید متناسب با دانش پیش برود؛ مثلاً دانش اصول فقه اقتضائاتی متفاوت از دانش فقه دارد؛ در رابطه با اصول فقه هیچ‌ْگاه به دستگاه‌های نظام مراجعه نمی‌شود؛ بلکه فقط باید از درون خود حوزه نیازهای دانش فقه را به دست آورد و یا در بحث روان‌شناسی باید از کارشناسان خارج از حوزه نیز استفاده کرد.