سرمه اندیشه

در اسلام، یکی از کلیدهای اصلی ایمان، «صبر» معرّفی شده است؛ ولی دامنة معنایی این واژه در عرف عام، به قدری محدود شده که تنها در معانی «مکث، تحمّل سختی‌ها و قانع شدن در برابر وضع موجود» ظهور یافته است. بررسی معنای صبر در دستگاه خاصّ قرآنی، مورد تأکید است، در خصوص بافت قرآن کریم، باید گفت که این واژه با حفظ معنای لغوی و اصطلاحی با بسیاری از مفاهیم اخلاقی و دینی ارتباط معنایی پیدا می‌کند؛ براین‌‌اساس، تبیین ارتباط صبر با مفاهیم جدید نظیر ایمان، تقوا، اسلام، یقین، برّ و … از دیگر مباحثی است که در مطالبی دیگر قرار می‌گیرد.
یکی از معانی که به نظر می رسد به کلمه بردباری نزدیک باشد، کلمه صبر و صابر است کلمه صبر با مشتقاتش، 103 بار در 45 سوره قرآن کریم، آمده است. جالب این است که در قرآن کریم، کلمه صبر و صابر به عنوان صفت الهی به کار نرفته است. حضرت حق در موارد گوناگونی از صبر و صابران در قرآن کریم سخن به میان آورده و آن را ستوده است، ولی در هیچ کدام، خود را به عنوان صابر و یا صبور و یا صبار نستوده است.
صبر یعنی چه؟ «صبر» را مقابل «جزع» معنا کرده اند.جزع به معنای بی تابی است. کتاب لسان العرب، صبور را از اسمای الهی می داند و چنین معنا می کند:
صبور کسی است که در انتقام گرفتن از نافرمانان عجله نمی ورزد. کلمه صبور از صیغه های مبالغه (یعنی بسیار صبرکننده) به شمار می رود. و معنای آن به معنای حلیم نزدیک است. فرق بین صبور و حلیم آن است که انسان گناهکار در سایه صفت صبر الهی ایمن از مجازات نیست، ولی در سایه صفت حلم در امان و سلامتی است.
کتاب لسان العرب ذیل ماده «صبر» از جوهری نقل می کند:
الصبر حبس النفس عند الجزع. نگه داشتن نفس هنگام جزع (بی تابی) را صبر گویند. بنابراین، در معنای صبر، نوعی حبس و نگه داشتن نفس وجود دارد. روزه را هم «صبر» نامیده اند؛ زیرا درآن، نفس از خوردن و آشامیدن و نکاح حبس می شود.

کلمه صبار به عنوان یکی از اسمای حضرت حق در ضمن دعا آمده است:
اللهم انی اسألک یا ستار یا غفار یا قهار یا جبار یا صبار یا بار یا مختار یا فتاح.

ابتدا اسمای الهی را برشمرده و هر کدام را معنا کرده است. سپس براساس حروف الفبا، دعاهایی را ذکر می کند که در آنها، اسم های الهی با توجه به همان حرف بیان شده است.
ما هم صبور را نزدیک حلیم می دانیم و فرق این دو را در این می بنیم که عاصیان و نافرمانان در سایه صفت صبور از عقوبت ایمن نیستند، ولی در سایه صفت «حلم» از عقوبت الهی در امان و سلامت هستند