سرمه اندیشه

آنچه که در مقابل خصلت تواضع وجود دارد، صفت تکبر است؛ به قدری این صفت، ناپسند است که خداوند متعال یکی از دلایل اخراج ابلیس از درگاهش را همین موضوع معرفی کرده است. خداوند متعال در سوره صاد آیه۷۴ در بیان علت عدم سجده ابلیس بر آدم(ع) می‎فرماید «إِلَّا إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِینَ؛ مگر ابلیس [که] تکبر کرد و از کافران شد.» در ادامه می‎فرماید: «قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعَالِینَ؛ فرمود اى ابلیس چه چیز تو را مانع شد که براى چیزى که به دستان قدرت خویش خلق کردم سجده آورى آیا تکبر کردی یا از [جمله] برترى‏جویانى.» در این آیه یکی از علتهای عدم سجده ابلیس بر آدم(ع) تکبر معرفی شده است. در ادامه از زبان ابلیس می‎فرماید: «قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ؛ گفت من از او بهترم مرا از آتش و او را از گل آفریده‏‌اى.» بنابراین خداوند او را از درگاه خود اخراج کرد و فرمود: «قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ؛ فرمود پس از آن [مقام] بیرون شو که تو رانده‏‎اى.» همچنین در آیات دیگر به تکبر ابلیس نسبت به ماجرای عدم سجده بر آدم(ع) اشاره شده است.

بنابراین از آنجا که تواضع در لسان اهل عترت(ع) پایه و اصل تمام ارزشهاست، می‎توان گفت صفت تکبر نیز برعکس آن است و می‎تواند پایه و اساس بسیاری از صفات ناپسند باشد، زیرا همان طور که بیان شد، این موضوع از اولین خصلتهایی بود که باعث اخراج ابلیس از درگاه الهی شد.
در حدیثی امام کاظم(ع) در مذمت این خصلت ناپسند آمده است: «إِنَّ الزَّرعَ یَنبُتُ فِى السَّهلِ وَلایَنبُتُ فِى الصَّفا فَکَذلِکَ الحِکمَةُ تَعمُرُ فى قَلبِ المُتَواضِعِ وَلا تَعمُرُ فى قَلبِ المُتَکَبِّرِ الجَبّارِ، لأِنَّ اللّه جَعَلَ التَّواضُعَ آلَةَ العَقلِ وَجَعَلَ التَّکَبُّرَ مِن آلَةِ الجَهلِ؛ زراعت در زمین هموار مى‎روید، نه بر سنگ سخت و چنین است که حکمت، در دلهاى متواضع جاى مى‎گیرد نه در دلهاى متکبر. خداوند متعال، تواضع را وسیله عقل و تکبر را وسیله جهل قرار داده است.» (تحف العقول، ص ۳۹۶) بر اساس این حدیث حکمت در قلب شخص متواضع قرار می‌گیرد نه متکبر. همچنین تکبر را یکی از ابزارهای جهل معرفی کرده است. بنابراین نیاز است از تمام مصادیق کبر دوری و حالات، گفتار، رفتار و معاشرت خود با دیگران را اصلاح کرد و به حالت تواضع رساند.
در احادیث اهل عترت(ع) یکی از علل وجود چنین بیماری‌ای را احساس حقارت معرفی کرده‎اند. امام صادق(ع) در این باره فرمودند: «ما مِن أَحَدٍ یَتیهُ إِلاّ مِن ذِلَّةٍ یَجِدُها فى نَفسِهِ؛ هیچ کس نیست که تکبّر ورزد، مگر بر اثر خوارى و حقارتى است که در خود مى بیند.» و یکی از راه‎های علاج آن را ادای نماز بر شمرده‌اند. حضرت زهراء(س) در حدیثی بیان فرمودند: «فَجَعلَ اللهُ الایمانَ تَطهیراً لَکم مِنَ الشِّرکِ ، وَ الصَّلاةَ تَنزیهاً لَکم عَن الکِبرِ؛خدای تعالی ایمان را برای پاکیزگی از شرک و نماز را برای دوری از تکبر و خودخواهی قرار داد.» (الاحتجاج علی اهل اللجاج (طبرسی)، ج۱، ص۹۹)
آدم ابزارهای جهل ابلیس احادیث اهل عترت اخبار مذهبی اخراج ابلیس تکبر تواضع سجده بر